ANKETLER. tekabül etmektedir.

r ANKETLER

Oğuz Arı

Bir topluluğun muayyen mevzular hakkındaki temayülleri, anketler vası­ tasiyle ölçülür. Biz temayüllerden bahsetmekten önce, ölçü mefhumunu gözden geçireceğiz. Ölçü, mantıki ve matematik sistemin esaslarındandır. Hergün cereyan eden hadiseler, bir mantık sistemine tabi değildir. Bu hadiselerin, ölçülmesi, kontrolu ve önceden tahmini, matematik sistemi ile aralarında kurulacak münasebetlere bağlıdır. Fiziki ve müspet ilimlerde şimdiye kadar bu neviden bağlar tesis edilmiş­ tir. En dakik ölçüleri, fiziki ilimlerde tatbik imkanı vardır. Öyle ki, son zamanlara kadar, fiziki ilimlerde temayül (tendency) mefhumu mevcut değildi. Vak'aları sisteme intibak ettirmek kolaydı. Temayül (tendency) ise, bir vak'anın olup olmıyacağını tam mfoasiyle önceden kestirememek demektir. Bilhassa sosyal ilimlerde, temayül mefhumunun rolü büyüktür. Zira M.diseleri bazı vasıfları itibariyle, ancak nisbi olarak ölçmek mümkündür. Dakik ölçüler, sosyal hadiselere tatbik edilememektedir. O şekilde, ancak bir hadisenin istikbalde vuku bulup bulmaması ile ilgili tendency'lerden bahsedebiliriz. Şahsi temayülleri, attitude karşılığı olarak kullandık; ölçüde temayül ise tendency'ye tekabül etmektedir. Şimdi, ölçü ve önceden tahmin üzerinde duracağız. En basit şekli ile ölçmek hadiseleri, müşterek olan vasıfları bakımından muayyen bir kaideye göre numaralamak, saymak. sınıflara ayırmak demektir. Nominal cedvellerin fonksiyonu budur. Sıra

(ordinal) fasıla (interval) ve nispet (ratio) cedvellerinden ileride Önceden tahmin, bir hadisenin aynı şartlar altında istikbalde vuku bulup bulmama ihtimalini önceden kestirmek demektir ve istatistikte, bu hususu araştırmak için bazı metodlar vardır. Bunların bir tanesi, hadiselerin birbirine tabi olarak değişmesi ile, korrelasyonla ilgilidir. En basit şekli ile korrelasyon, iki faktörün müşterek değişmesi olduğuna göre, büyük bir korbahsedeceğiz.

relasyon tablosu nda aynı uzay üzerind e bulunan müşterek değişme ,·asatile rinden sistema tik veya tesadüfi inhirafların dağılmasına göre, önceden tahmin ya dakik olur, yahut da olmaz. Eğer inhirafl ar, müşterek vasatile r etrafında teksif edilmişse, önceden tahmin dakiktir , değilse değildir . Müşterek değişme vasatile ri umumi temayü lü ( tendeııc y) işaret eder, münfer it vak'alar hakkında maluma t vermezl er. Bu hususu bir misal ile izah edelim: Talebel erin fizik ve matema tik dersleri nden aldıkları notlar arasınd a büyük bir bağlılık olduğu farzedilse, o takdirde , matema tikten yüksek not alan her taleben in fizikten yüksek not alacağı ileri sürülem iyecekti r.

Ölçü ve önceden tahmin 'i kısaca belirttik ten sonra tekrar ölçü cedvellerine dönelim , ve sıra ( ordinal ), fasıla ( interval ), nisbet (ratio) cedvelle rinin vasıflarını sıraladıktan sonra bu ceckelle rin anketle rde nasıl tatbik edildiğini gözden geçirelim: Sıra

cedveli:

Ordinal cedvelle r, hadisele ri muayye n vasıflarına göre sıralamakta kullanılır. Daha az veya çoğu, belirtir. Yüzde elliyi göstere n median' ı yüzdele ri ( percent ile), üniteler arasında mü.savat aramay an korrelas yon formüllerini, bu cedveld e kullanm ak mümkü ndür. Demirin kalitesi, kokuların güzelliğ i gibi üniteler i arasında müsava t tesis olunaınıyan fenome nlerle, suh;ekt if kanaat, inanış ve temayü ller (vaziye t alışlar) mevzuu bahis olduğu zaman, bu cedvel tatbik edilir. Mesela felsefe talebele ri için, muayye n felsefi mefhumları benimsem e derecel erini gösterec ek bir anket hazırlansa, ordinal cedveli n ölçüleri gözönü nde tutulacaktır. Zira, yukarıda adı geçen benimse me, subjekt if bir hal olduğuna göre, benimse me derecel ere arasında müsava t tesis edileme z. Anketi hazırlıyan, bazı usuller kullana rak bunu /böyle farzetse bile, müsavat ı anketi doldura na kabul ettirme k veya müsava t üzerind e anlaşmak güçtür. O şekilde, üniteler arasında müsavatı şart koşan dakik ölçü cedvelle rini temayü l, kanaat ve inanış anketle rine tatbik yersiz olur. Bununl a beraber , bazı vasıf­ ların nüfusta normal dağılışını (normal distribu tion) yanlış veya doğru, bir faraziye şeklinde ileri sürülme k suretiyl e, bir kolaylık olmak üzere, psikoloj ide, bir takım istatisti k ameliye leri neticesi nde üniteler i müsavileştirme k yoluna gidilme kte, böylece daha müteka mil cedvell erde kullanılan istatisti k formüllerin i tatbik imkanı hasıl olmaktadır. Fasıla

cedveli:

Bu cedvel üniteler arasındaki mesafel erin müsaviliği tespit edildiği zaman kullanılır. Bir buudlu uzayda (linear) olan ölçülere , bu cedvel tatbik edilir. Bu cedveld e sıfır noktası müteha vvildir. Isıda, enerjide ve başarı ve temayü l

r

-- 233 --

testlerinde standard purnnlann elde edilmesinde, bu cedvelde tatbik edilen formüller kullanılır. Standard puvanlar, bir grup üzerinde tatbik edilen test sualleri arasında, cevaplar alındıktan sonra mukayeseler yapılmak suretiyle, istatistiki müsavat tesisinde yönelen ameliyelere başlangıç teşkil eder. Bazı istatistik formüllerini tatbik etmek suretiyle vasatiden inhiraflar standardlaştı­ rılır, standard puvanlar bu şekilde elde edilir. Faydası, mesela başarı testlerine istinaden, talebelere verilecek notları, daha adil bir seviyeye ulaştırmaktır.

Nisbet cedveli: Bu cedvelde sıfır noktası sabittir, ve üniteler arasında nisbetler birbirine müsavidir. Bu cedvel fiziki ve hazan psiko-fizik ölçü olarak kullanılmaktadır .

... Netice olarak, temayül testlerinde veya anketlerde yapılışı itibariyle kullanılması en muvafık cedvel, ordinal cedvel olduğu halde, başka cedvellerde kullanılan istatistik formülleri de elverişlilikleri bakımından anketlere tatbik edilmP-k-tedir. Ölçü mefhumu hakkında bu açıklamaları yaptıktan sonra, şimdi temayül, ve kanaatlere geçiyoruz.

inanış

Temayül,

inanış

ve kanaatler:

Temayül veya vaziyet alış, bir şahsın kendisini alakadar eden bir durum karşısında ve o husustaki diğer temayülleri ile ahenkli olarak, gösterdiği tepkinin arkasında gizli olan ve o tepkiye tesir eden, hissi ve fikri faktörleri havi bir tavırdır. Temayül bir şahsın kendi dünyasının bir parçası ile ilgili his, idrak, bilgi ve. motiflerinin devamlı organizasyonu dur. bir unsuru olan temayüller veya atitüdler, birbiriyle münasebettıır bir bütünün muhtelif kısımları halinde teşekkül ederler ve birinden diğedne nüfuz etmek kabildir. Şahsiyetin

Temayüller, elemanter ihtiyaçları üzerine zaruretlerle muhtelif renk ve şekiller almıştır.

inşa edilmiş,

sonra da içtimai

İnanış ise, bir ferdin dünyasının herhangi bir hususu hakkındaki idrak ve bilgilerinin devamlı organizasyonu dur ve imanı ihtiva eder.

Kanaat, bir şahsın dayanan fikridir. Şimdi

dünyasının

misallerle bu

herhangi bir veçhesi

mefhumları

izah edelim:

hakkındaki

mah\mata

~-

234 -···

Sık sık bank aya para yatırmak tasar ruf tema yülü ne del!I et edeb ilir. Tasarru f temayülü, bank aya para yatırmak davra nışından istidl al edilir. Faka t her zaman, tema yül ile davranış arasında sıkı bir mün aseb et bulu nmaz , hatta bir şahıs, sosyal zarur etler le, davranışın da tema yülün ü gizlemek yolun a gideb ilir. Çing enele r hakkında menf i fikri olan bir kimse, eğer çalıştığı daire de kendisi gibi istihd am edile n bir çinge ne varsa, ona karşı vaziy et icabı nazik hareket edebilir.

İnanışa gelince, dünyanın yuva rlak olduğ una, cenn ete, cehe nnem e inana n bir kimse, inancını, tamamlayıcı malu mata ihtiy aç göste rmed en deva m ettiri r. Bazan başka malu mat edins e ve bu bilgi, eski görüşlerinin tadil ini icabe ttirse dahi, bunu yapmaz. İnanış ve temayüller, şahsi yetin, kolay kolay değişmeyen bir parçası halin e gelirler.

Vapu r saatl erini n işe gitmek için uygu n olup olmadığı, manzaranın güzel veya çirkinliği. kimlerin işveren zümr esine dahil edilebileceği hakkındaki fikirler, kana atler dir. Şahsiyet organ izasy onun da, kana atler , inanış ve temayüllere nisbetle, daha kolay değişir. Beşeri müna sebe tler sahasında, muht elif organ izasy onlar satış, reklam, seçim gibi, halkl a olan münac;ebetlerini, halkı n kend ileri hakkındaki kana atine göre ayarl amak ve eğer eller inde ise efkarı umum iyeyi lehle rine çevirmek zorundadırlar. Efkarı umum iye anke tlerin in ehemmiyeti, organ izasy onlar a maluma t vereb ilece k bir alet olmasındandır. Efkar ı umum iye anke tleri, tatbi ki sosyal psikolojide mühi m bir yer işgal etme ktedi r. Biz ilerd e bu nevi anke tleri gözd en geçireceğiz. Onda n evvel, küçü k grup lar üzeri nde veya labor atuva rda tatbi k edile n anke tleri ele alacağız. Anketlerd e, yaş, cinsiyet, coğrafi bölge, tahsil, gelir gibi sosyoloiik faktörlere göre dökü m yapılmasına rağmen, asıl ehemmiyetli husus, karşılıklı tesirdir. Yani şahıs ile içtim a alemi arasındaki müna sebet lerin , muay yen bir duru mda, ne merk ezde olduğunu araştırmaktır. Karşılıklı tesir, haberleşme (comm unica tion) anında ortay a çıkan müna sebe tler vasıtasiyle etüd edilm ekted ir ve bu nevi araştırmalarda tema yülle rden ziyad e haberleşme anında mües sir olan faktö rlere ehem miye t veril mekt edir. Tem ayül veya atitü dleri n karşılıklı tesiri ise, psikolojik bir aproşman olma kla bera ber, istidlale dayanır ve müna sebe tlerd e doğrudan doğruya ortay a çık­ mayabilir. Mamafih. karşılıklı tesiri aydınlat mak bakımından, atitü dleri derin lemesine araşt ırmak faydalıdır.

Efkarı umum iye anke tleri araştırmal arda, bir çok kana at ve vaziy et alışı ihtiva eder, sathi kalabilir, temayülleri inceleyen anke tler ise, bir veya birbi riyle ilgili birka ç temayülü, derin leme sine ele alır.

'

Temayül ölçüleri: Temayül ölçülerinin vasıfları şunlardır: 1 -

Temayül ölçüsü vasıtalıdır. Temayül, davranıştan istidlal edilir.

2 - Temayül ile davranışın arasındaki münasebetine sıkılık derecesi, yani temayülün davranışta belirip belirmemesi o andaki şartlar tarafından tayin edilir. Yukarıdaki misalimize dönersek, memur, dairede selam verdiği çingene meslekdaşına, daireden çıkınca, artık lüzum kalmadığı için sırtını çevirebilir. 3 - Temayül ölçüsünün dakiklik derecesi sabit değildir. En mütekamil ölçüleri temayüllere tatbik etmenin zor olduğunu yukarıda görmüştük. Şart olan, anketlerin muhtelif temayül nevileri ve dereceleri arasında bir farklılık yaratması, onları birbirinden ayırması ve tekrar edildiği takdirde aynı neticeleri vermesi, yani güvenilir olmasıdır. Anketlerin maksada uygunluğu, vasıtalı olarak ölçülür. Bir anket hazırlanır, muayyen bir durum karşısındaki muhtemel davranış, bu ankete verilen cevaba göre önceden tahmin olunduktan sonra, o cevabı veren şahsın istikbaldeki fiili ile, anket neticesi arasındaki münasebetin şekline göre, anketin maksada uygun olup olmadığı anlaşılır. Temayül anketlerini uygulamanın en mühim kriteri cevap veren şahısların benzer durumlardaki davranışlarıdır. 4 -

İnanış ve temayül ölçüleri arasında en ziyade derinlemesine hazırlanmış

temayül veya kanaat cedvelidir. Bu cedvellerde, şahsın standardize edilmiş suallere kabul veya red, mutabakat yahut mutabık olmamak şeklinde bir cevap vermesi istenir. Bu ısuallere muayyen şekilde verilen cevapların mahiyetinden, temayülleri istidlal etmek kabil olup bir şahsa grup içerisinde, cedveldeki mevkiine göre, lehte veya aleyhte kemmi bir yer vermek mümkündür. Hattd, sualler öyle hazırlanmış olabilir ki, cevapların mahiyetine göre, red ve kabulleri derecelendirmek kabil olur. Onun için, münferit suallerden ziyade, sual kümeleri ehemmiyetlidir. Cedveldeki sualleri seçerken dikkate alınması icabeden hususlar şunlardır:

olanı,

1 - Her sualin ilgili olduğu temayül ile bir rabıtası bulunmalı, ve cevaplan bu cihetten farklılaştırabilmelidir. Öyle ki, cevap verenler, temayüllerinin muhtelifliğine göre suale, değişik şekilde mukabele etsinler. Bazan sualin temayül ile doğrudan doğruya bir münasebeti bulunabilir, hazan da, bilhassa verilecek cevap çekinilecek bir şeyse, sual temayüle vasıtalı olarak bağlı olabilir. Yani, arada dolayısiyle bir rabıta mevcuttur. Mesela: talebelerin muayyen derslerden hoşlanıp hoşlanmadıklarını belirtecek bir anket hazırlamak icabetse, o takdirde, hocalardan çekinecekleri için bu husustaki fikirlerine

dolayısiyle tema s eden sual ler terti p etme k lazımdır. Fels efe ders ini sevi p se\·ınediklerini sorm ak yeri ne, sınıf ta okutulduğu nisb ette, felsefi tefek

kürl e ilgili husu slar tecri t edili p ona göre sual ler hazırlanabilir. 2 - Ced veld eki sualler, ceva p vere nler arasında bir ayırma yapa cak şe­ kilde hazırlanmalıdır. Kab ul veya redl er muh telif küm elerd e teksif edilm elidi r. Bu müm kün olmazsa, cedv elde mu hale fetle taraftarlı k arasında bir fark kalm az. Mesela, bir cedv elde bir atitü dün onbi r nüan sa ayrıldığı farze dilse , o takdird e bu nüan s farklarına göre muk abel e edilm elidi r ki cedv el manasını muhafa za etsin. Aksi takd irde . yani arad a bir tefri k yapılmadan her nüan sa ceva p verilirse. cedv el nüan slar arasında bir ayırma yapmıyor dem ektir . 3 -- Cev apla r bütü n cedv el boyu nca tema yül nüanslarına teka bül edecek şekilde. anke ti hazırlamak lazımdır. Mev zuub ahis tema yülü n ııe kada r nüansı vars a. o nisb ette sual bulunması icab eder se de, bun u temi n etme k güç olabilir. İik hadd in yani reel ve kabu l hadd inin ortasında yer alan şahısları, sonl ara isab et eden lere nisb etle, birb irind en ayırdetmek daha kolaydır. Ekseriya cedv elin sonlarındaki küm elere dahi l olan şahısları birb irind en ayırdet­ mek güçt ür. 4 - Sual lere yanlış man a venn eyi önle mek ve bu şekilde cedv elin tatbiki nde mey dana çıkacak hataların önün e geçm ek ve anke tin güvenirliliğini arttırmak için sual lerin miktarın ı fazlalaştırmak lazımdır. O zam an, muh telif istik ame tlerd eki tesa düfi hata lar birb irini ifna edeb ilir. Mesela, bazı sual lerin yanlış anlaşılmasından mey dana gele cek hata lar, soruların miktarı çoğal­ tıldığı takd irde , zait ve nakıslar da olduğu gibi, birb irini orta dan kaldırır. Fakat cedv elde ki sual ler prat ik gaye lerle tahd it edilmiştir. Mesela, Thu rsto ne tipi cedv elde , umu miy etle yirm i kada r sual vardır. Thur ston e tipi cedvel: Thm ston e tipi cedv elin mey dana geti rilnıesinde şu safh alar vardır: 1 - İlgili mes ele hakkında birç ok basi t cüm le toplanır. 2 - Bir hake m heye ti tarafından tema yülü teşhis kabi liyet ine göre , temay ülün onbi r dere cesi ni beli rten cüm leler seçilir. Zira Thnıstone, tema yülleri nüan s itiba riyle müs avi aralıklı onbi r kade mey e ayırmaktadır. 3 - Cüm leler in tema yülü n onbi r dere cesi nden hang isine teka bül ettiği­ ni hake mler beli rtir ve ona göre o cüm leye bir puva n verilir. Cüm leler bu şe­ kilde. müs avi aralıklı onbi r küm eye ayrıl ır ve puva nlar la tema yül teşhis olu-

-

237-

nur. Cedvele dahil edilen cümlelere hakemlerin verdikleri puvanların ıne­ yani o/c50 si, bir cümlenin cedvel puvanını teşkil eder.

dian'ı

4 - Geriye kalan cümleler arasında son bir tefrik yapılarak bir kısım cümleler daha seçilir ve cedvel boyunca dağıtılır. Cümleler muhtelif kaynaklardan toplanabilir. Basit olmaları ve başka bir manaya gelmemeleri şarttır. Hakemlerin çok sayıda olması tercih edilir. Cümlelerin cedveldeki yeri hakkında hakemler arasında mutabakat olması lazım­ dır. Mutabakat olmadığı zaman, yani bir cümle aynı frekansla onbir gruptan her birine dahil edildiği takdirde, o cümle cedvele konmaz. Cedvel puvanları itibariyle, cümlelerin bir muvazene arzetmesi lazımdır. Cümlelerin onbir küme arasında, aynı nisbette dağılması icabeder. Cümleler bazı kümelerde teksif edilirse, cedvel muvazenesiz olur. Şimdi

Thurstone tipi cedvelden

bazı

cümleleri misal olarak verelim.

Cedvel kıymeti

1.3

1 -

2.5 5.2

2 3 -

5.4 5.6 8.4

4 5 6 -

10.6

7 -

Milli şeref olmadıkça bir memleketin kıymeti kalmaz. Milli şerefi korumak için tek çare, harptir. Harp ilan edilince askere gitıneliyiz. Harpler, ancak zayıf milletlerin korunması mevzuubahis olduğu zaman, mubahtır. İlerlemek için harp kadar sulh de şarttır. Elimizden gelen, harbi kısmen ortadan kaldırabilmektir. Harpte, insan hayatına ve haklarına karşı hürmetsizlik, suçların zaman zaman artmasına sebep olur. Bütün milletler derhal silahsızlanmalıdır.

Cevap verecek olanlara, cümleler, bir sıra takip etmeden sunulur ve yalcümlelerin kenarına işaret koymaları istenir.

nız mutabık oldukları

Bir şahsın temayül puvanı, cevap vermiş olduğu cümlelerin cedvel metlerinin medianı yani (%50) si olarak hesap edilir.

kıy­

Likert tipi cedvel: Emperyalizm, enternasyonalizm ve zenciler hakkında yaptığı araştırma­ larda, Likert başka tip bir cedvel kullanmıştır. Bu cedvel şöyle inşa edilmektedir: 1 -

Bir husus ile ya

doğrudan doğruya

ilgili, yahut da tecrübeyi idare

-~e