DOĞU KARADENİZ BÖLÜMÜNDE HEMŞİN-MODAÇAR AKARSU HAVZALARININ BİTKİ ÖRTÜSÜ

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

DOĞU KARADENİZ BÖLÜMÜNDE HEMŞİN-MODAÇAR AKARSU HAVZALARININ BİTKİ ÖRTÜSÜ Recep Bozyiğit¹, Hakan Tunç² ¹S.Ü. Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi, Konya. rbozyigit@selcuk. edu.tr. ²Yeşilhisar Anadolu Lisesi, [email protected].

ÖZET Hemşin-Modaçar akarsu havzaları, Pazar-Hemşin-Ardeşen ilçeleri arasında yer almaktadır. Karadeniz kıyısından başlayarak Kaçkar Dağları’nın kuzey eteklerinde 1500 m yüksekliğe kadar uzanan saha, iklim şartları ve yeryüzü şekillerinin elverişli yapısından dolayı gür bir bitki örtüsü ile kaplıdır. İnceleme sahasının jeomorfolojik birimlerini, kuzey-güney doğrultusunda uzanan Hemşin ve Modaçar akarsu vadileri arasında kalan yükseltiler meydana getirmektedir. İnceleme sahasının deniz seviyesine yakın kısımlarında geniş yapraklı ormanlar, iç kesimlerdeki yüksek alanlarda ise iğne yapraklı ormanlar hakim durumdadır. Geniş yapraklı ormanların hakim elemanı kayın (Fagus orientalis) iken, iğne yapraklı ormanların hakim elemanı ladin (Picea orientalis)’dir. Anahtar Kelimeler: Hemşin Deresi, Kaçkar, Bitki Örtüsü.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

THE VEGATATION OF HEMŞİN-MODAÇAR RIVER BASINS OF THE EASTERN BLACK SEA REGION Recep Bozyiğit¹, Hakan Tunç² ¹S.Ü. Ahmet Keleşoğlu Education Faculty, Konya. [email protected]. ²Yeşilhisar Anatolia High School, Kayseri. [email protected].

ABSTRACT Hemşin-Modaçar river basins is situated among the Pazar, Hemşin and Ardeşen towns. The area from shore of Black Sea to 1500 meter height North of the Kaçkar mountains is covered with dense vegatation due to the favour climate and surface conditions. The valleys which are formed by Modaçar and Hemşin streams along NorthSouth direction and the altitudes among the valleys, are the main geomorphological units of research area. While the research area’s lower levels are covered with forest with wide leaves, high levels are covered with coniferous forests. While the common element in the forests with wide leaves is beech (Fagus orientalis), the common element in coniferous forest is spruce (Picea orientalis). Keywords: Hemşin River, Kaçkar, Vegatation.

Doğu Karadeniz Bölümünde Hemşin-Modaçar

295

GİRİŞ İnceleme sahası olan Hemşin-Modaçar akarsu havzaları, bitki örtüsü bakımından Regel’e göre, Öksin provensine aittir (Regel, 1963). Walter, sahayı Orta AvrupaKolşik kayın ormanları bölgesi içinde ele alır (Walter,1962). Davis ise bütünüyle Karadeniz Bölgesi’ni Avrupa-Sibirya bitki kuşağına, Doğu Karadeniz Bölümü’nü de bu kuşak içindeki Öksin provensine sokar (Davis,1965). Araştırma Sahasının Yeri ve Sınırları İnceleme sahası, kabaca kuzey-güney yönünde Karadeniz kıyı kuşağından başlayıp, Kaçkar Dağları’nın kuzey yamaçları boyunca uzanmaktadır (Şekil 1). Sahanın en yüksek noktası Gelikaya Tepesi (1500 m)’dir (Şekil 2). Diğer önemli yükseltileri; Küçük Dağı (1027 m) Babadağ (702 m), Gedehli Tepe (837 m), Davut Tepe (734 m), Han Dağı, Şen Tepe (651m) ve Şenlik Tepe (432 m) oluşturur. İnceleme sahasının başlıca akarsuları, Hemşin ve Modaçar dereleridir (Şekil 3). Bu dereler, kaynaklarını Kaçkar Dağları’nın kuzey yamaçlarından alır. Hemşin Deresi, Karadeniz’den itibaren Kaçkar Dağları’nın kuzey yamaçlarına kadar uzanmaktadır. Hemşin Deresi’ni besleyen başlıca dereler; Davla, Anbab, Derinsu, Çaykale, Ufak, Halayit, Sever, Kumlu, Çaykale, Salmece, Hacıhalla, Gökçen, Dostunboğaz, Veryat ve Gelinkaya dereleridir. Modaçar Deresi de birçok dere tarafından beslenmektedir. Bunların başlıcaları; Handağ, Büyükdere, Parago, Melmonat, Lorut, Han, Değirmen, Kolmaca, Tezir, Çinkit ve Tomas dereleridir. Araştırmanın Amacı Bu çalışmada, Hemşin-Modaçar akarsuları havzalarının bitki örtüsü ve bu örtüyü oluşturan bitki türleri ortaya konulacaktır.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

296

R. Bozyiğit, H. Tunç

Şekil 1. Araştırma Sahasının Lokasyon Haritası

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

Doğu Karadeniz Bölümünde Hemşin-Modaçar

297

Şekil 2. Araştırma Sahasının En yüksek Noktası Gelinkaya Tepesi (1500 m), Kuzey Yamaçlarında Karma ve İğne Yapraklı Ağaçlardan Oluşmuş Orman Katları

Metot ve Malzeme “Doğu Karadeniz Bölümü’nde Hemşin-Modaçar Akarsu Havzalarının Bitki Örtüsü” konulu araştırmamızın esasını arazi çalışmaları oluşturur. Ayrıca araştırma sahası ile ilgili daha önce yapılmış olan makale, tez, rapor ve benzeri dökümanlar gözden geçirilmiştir. Çalışma sahasında farklı tarihlerde gerçekleştirilen arazi çalışmaları sırasında bitki örnekleri toplanarak teşhis edilmiş, ayrıca bitkilerin yatay ve dikey doğrultudaki dağılışını göstermek için bitki kesiti alınmış ve elde edilen bulgulara dayanarak sahanın bitki dağılış haritasının temeli oluşturulmuştur. Bitki dağılış haritasının hazırlanmasında 1/25 000 ölçekli topoğrafya ve 1/25 000 ölçekli orman amenajman haritalarından yararlanılmış, araziden toplanan bitkiler, bu harita üzerine işlenmiştir.

Şekil 3. Hemşin Deresi (Kuzeyden Görünüş)

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

298

R. Bozyiğit, H. Tunç

Hemşin - Modaçar Akarsu Havzalarında Bitki Örtüsünü Etkileyen Coğrafi Şartlar Bir sahadaki bitki topluluğu iklim, toprak ve relief gibi coğrafi şartların etkisinde şekillenir. Bu şartlar; bitkilerin yetişmesine, topluluk oluşturmasına, toplulukların yetişmesine, gelişmesine ve şekillenmesine birlikte etki etmektedir. İnceleme sahasındaki bitkilerin yetişmesine etki eden iklim, toprak, relief ve diğer özellikleri şöyledir: Araştırma sahasının kıyı kesiminde yıllık ortalama sıcaklık 14,1 oC’dir. Sıcaklığın en düşük olduğu ayların ortalaması Ocak (6,5 oC) ve Şubat (6,2 oC)’tır. Bu aydan itibaren sıcaklıklar yükselmeye başlar. Araştırma sahasında en yüksek sıcaklık değerlerine Temmuz (22.8 oC) ve Ağustos (23 oC) aylarında ulaşılmaktadır. Kıyı kesiminden iç kesimlere doğru yüksekliğin artmasına bağlı olarak sıcaklıklar belirgin olarak düşmektedir. İnceleme sahasındaki sıcaklığın genel olarak kıyıdan iç kesimlere doğru azalması, bitkilerin dağılışı üzerinde etkili olmuştur. Kaçkar Dağları’nın eteklerinde, Pazar ve çevresinde doğu kayını (Fagus orientalis) hakim iken yüksek kesimlerde, kayına oranla düşük sıcaklıklara daha dayanaklı doğu ladini (Picea orientalis) hakim duruma geçmektedir. Araştırma sahasında yağış miktarları değişgendir. Buna göre 500 m yükseklikteki Hemşin’de ortalama yağış 2500 mm iken, 1500 m yükseklikteki iç kesimlerde 2900 mm’yi bulmaktadır. İnceleme sahasının bütünüyle nemli ormanlarla kaplı oluşu, bu yüksek yağış miktarının sonucudur. Yağışların yıl boyunca yüksek olduğu sahada başta kızılağaç (Alnus glutinosa), kayın (Fagus orientalis) ve kestane (Castanea sativa) olmak üzere nemcil bitki türleri yayılış gösterir. Ayrıca söz konusu sahaya her mevsim yağış düşmektedir. Yağışların mevsimlere göre dağılışında; Sonbahar (%36) ve Kış (%28,6) en fazla yağış alan mevsimler olarak dikkati çekmektedir. Yağışların en az düştüğü mevsim ilkbahardır. İlkbaharda düşen yağışlar, toplam yağışların %14,5’ini oluşturmaktadır. Bu oranlar, düzenli yağış rejimini ifade ettiği gibi, yaz aylarındaki yüksek yağış oranı da (%20.8) inceleme sahasında bir yaz kuraklığından söz edilemeyeceğini göstermektedir . Araştırma sahasına hakim rüzgar yönleri, NE-E-SE yönlerinde toplanmıştır. Vadiler boyunca kanalize olan kuzeydoğu yönlü rüzgârlar, özellikle ilkbahar ve yaz mevsimlerinde Karadeniz üzerinden gelen nemli hava kütlelerinin iç kesimlere sokulmasına neden olurlar. Dolayısıyla Karadeniz üzerinden gelen bu rüzgârlar bol yağış getirirler. Hemşin-Modaçar akarsu havzalarının gür ormanlarla kaplı olmasında bu rüzgârların rolü büyüktür. Kış mevsiminde güneydoğudan esen fön karekterli rüzgârlar da sahanın bitki örtüsü üzerinde ılıtıcı etki yaratırlar. Araştırma sahasının hakim toprak tipini kırmızı-sarı podzolik topraklar oluşturmaktadır. Bu topraklar, ısının ve yağışın daha fazla olduğu kıyı kesiminde Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

Doğu Karadeniz Bölümünde Hemşin-Modaçar

299

yer alır. Gerek yağışın fazla olması, gerekse yaprağını döken orman vejetasyonu altında oluşmaları nedeniyle podsolizasyon olayı belirgindir. Bu topraklar üzerinde ıhlamur (Tillia) ve kızılağaç (Alnus) ağaçları yetişme imkanı bulmuştur. Sahada görülen diğer bir toprak türü, kolüvyal topraklardır. Kolüvyal topraklar, Hemşin ve Modaçar vadi yamaçlarında görülür. Hemşin-Modaçar akarsu havzaları, oldukça engebeli özellik göstermektedir. Kabaca kuzey-güney doğrultusunda farklı yükselti basamaklarına sahiptir. Bundan dolayı arazide eğim, deniz seviyesinden iç kesimlere doğru gittikçe artarak devam eder (Şekil 4). Kaçkar Dağları’nın kuzey yamaçları boyunca uzanan saha, Hemşin ve Modaçar dereleri tarafından derince yarılmıştır. Bu dereler arasındaki önemli yükseltileri; Çivriniz Tepe (383 m), Şenlik Tepe (400 m), Davut Tepe (734 m), Gedehli Tepe (837 m), Şen Tepe (651 m), Mah Dağı, Han Dağı, Poşut Tepe, Baba Dağı (702 m) ve Küçük Dağı (1027 m) oluşturur.

Şekil 4. Araştırma Sahasında Tektonik Hareketlerden Etkilenerek Eğimlenmiş Birimler(Küçük Dağ)

Araştırma sahasının jeolojik birimleri, değişik yaştaki formasyonlardan oluşmaktadır. Sahada, Üst Kretase yaşlı formasyonlar geniş yer tutar. Bu formasyonlar genellikle bazalt, bazaltik andezit, dasit, riyodasit ve riyolit gibi bazik ve asit volkanitlerden oluşmaktadır. Eosen yaşlı birimler, Hemşin ve Modaçar deresi vadilerinin aşağı kesimlerinde yer yer filiş serisi halinde bir istiflenme özelliği de gösterir. Etüt sahasının en güney kesimlerinde Orta-Üst Miosen yaşlı kumtaşı, kiltaşı ve marnlı litolojiler yer almaktadır. Bu birimlerin üzerinde ise Kuaterner yaşlı alüvyonlara rastlanmaktadır. Kuaterner yaşlı alüvyonlar, gevşek ve sık doku özelliği gösterirler. Bunların kalınlığı yer yer 10 m.yi bulmaktadır. Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

300

R. Bozyiğit, H. Tunç

HEMŞIN - MODAÇAR AKARSU HAVZALARINDA BITKI ÖRTÜSÜNÜN COĞRAFI DAĞILIŞI Bitki Formasyonları ve Yayılış Alanları İnceleme sahasındaki bitki toplulukları, kuzey-güney yönünde yükseltiye bağlı olarak kuşaklar oluşturmaktadır. Kıyıya yakın yerlerde geniş yapraklı, yükseklere çıkıldıkça karma, daha yükseklerde de iğne yapraklı ağaçlardan oluşan orman kuşakları ortaya çıkar (Şekil 5).

Şekil 5. Hilal Köyü’nün güneydoğusunda Doğu Kayını (Fagus orientalis) Ormanı

Hemşin-Modaçar akarsu havzası, çoğunluğunu nemcil bitki türlerinin oluşturduğu nemli ormanlarla kaplıdır. Bu sahalar üzerindeki nemli ormanların hakim elemanı doğu kayını (Fagus orientalis), yüksek kesimlerde ise doğu ladini (Picea orientalis)’dir. Bu hakim türler dışında inceleme sahasında daha dar alanlarda küçük topluluklar halindeki diğer türler; adi kızılağaç (Alnus glutinosa), sakallı kızılağaç (Alnus barbata), adi gürgen (Carpinus betulus), sapsız meşe (Quercus petraea), Istıranca meşesi (Qercus hartwissiana), dişbudak (Fraxinus angustifolia), barut ağacı (Frangula alnus), küçük meyveli Trabzon hurması (Diospyros lotus), Türk fındığı (Corylus colurana), Anadolu kestanesi (Castanea sativa) gibi ağaçlarla, daha çok çalı formatındaki adi fındık (Corylus avellanana), kara mürver (Sambucus nigra), iğde (Elaeagnus), kırmızı çiçekli kızılcık (Cornus sanguinea), sarı çiçekli kızılcık (Cornus mas), papaz külahı (Euonymus latifolia), keçi söğüdü (Salix capraea), Anadolu şimşiri (Buxus semperevirens), kara ağaç (Ulmus glabra), yabani erik (Prunus divaricata) ve daha çok kayın ormanlarının tipik ormanaltı bitkileri olan taflan (Laurocerasus officinalis), ayı üzümü (Vaccinium actostaphlos), mor çiçekli Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

Doğu Karadeniz Bölümünde Hemşin-Modaçar

301

orman gülü (Rhododendron ponticum), sarı çiçekli orman gülü (Rhododendron flavum) ve çoban püskülü (Ilex aquifolium)’dür (Şekil 6). Deniz seviyesinden 300 m. yükseltilere kadar olan yerler, genel olarak yerleşme ve tarım arazilerinin bulunduğu saha olması nedeniyle doğal bitki örtüsünden yoksundur. Söz konusu alandaki bitkiler, küçük topluluklar halinde ancak tepelerin üzerinde tutunabilmiştir. Pazar-Kocaköprü arasında ve Hemşin dereKöprüköy’ün doğusu, Boğazlar-Modaçar Dere arasında kalan sahada orman vasfını kaybetmiş adi kızılağaç (Alnus glutinosa), Anadolu kestanesi (Castanea sativa), Kafkas ıhlamuru (Tilia rubra), adi gürgen (Carpinus betulus), doğu kayını (Fagus orientalis) ve Istıranca meşesi (Qercus hariwissiana) gibi türlerden oluşan bitki toplulukları yer alır. Pazar’dan itibaren Hemşin-Modaçar derelerinin Elmalık-Yücehisar hatttının kuzeyinde kalan kesimdeki bitki örtüsü, tarım ve yerleşme nedeniyle tahribata uğramıştır. Burada bulunan bitkiler genel olarak ya tek tük ağaçlar veya küçük çalı toplulukları halindedir. Gür orman örtüsü ancak Elmalık-Yücehisar hattının doğusundaki Şentepe (651 m.) çevresinde ortaya çıkar. Elmalık, Yücehisar ve Handağı’nın güneyinden itibaren geniş alanlara yayılan gür ormanlar, OrtayolAkbucak mevkiine kadar devam eder. Bu ormanların hakim ağacı doğu kayını (Fagus orientalis)’dır. Küçükdağ-Hilalköy hattının güneydoğu kesimindeki sahalarda doğu ladini (Picea orientalis) ormanları hakimdir. Pazar-Gelinkaya Tepesi Arasındaki Sahanın Bitki Kesiti Araştırma sahasının 300 m. yükseltilere kadar olan kesimi, önemli meyil farklılıklarının görülmediği sade bir uzanışa sahiptir. Bu kesimde doğal bitki örtüsü, yerleşme ve tarım alanları dolayısıyle, geniş ölçüde ortadan kaldırılmıştır. Küçük topluluklar halinde korunabildikleri yerlerde hakim ağaç türleri çoğunlukla kızılağaç (Alnus glutinosa ve Alnus barbata) ile Kafkas ıhlamuru (Tilia rubra)’dur. Ikinci derecede ağaç türü olarak doğu kayını (Fagus orientalis), adi gürgen (Carpinus betulus), Anadolu kestanesi (Castanea sativa) dikkati çeker. Alt katta ise küçük meyveli Trabzon hurması (Diospyros lotus), barut ağacı (Frangula alnus), mor çiçekli ormangülü (Rhododendron ponticum.), kara mürver (Sambucus nigra) ve iğde (Elaeagnus) yaygındır. Köprüköy çevresiyle Kocaköprü arasındaki sahada ortaya çıkan kızılağaç (Alnus glutinosa ve Alnus barbata) ve Kafkas ıhlamuru (Tilia rubra) toplulukları, doğal bitki örtüsünün, iskan ve tarım alanı açma gibi nedenlerle tahrip edilmeden evvel, bu yerlerin kızılağaç ve ıhlamur ormanlarıyla kaplı olduğunu gösterir.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

302

R. Bozyiğit, H. Tunç

Şekil 6. Hemşin -Modaçar Akarsu Havzalarıının Bitki Haritası. Kaynak: 1/25 000 ölçekli orman amenejman haritası ışığında yapılan arazi çalışmaları.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

Doğu Karadeniz Bölümünde Hemşin-Modaçar

303

Pazar-Köprüköy arasındaki bitki örtüsü topluluğunun hakim ağacı kızılağaç (Alnus glutinosa ve Alnus barbata)’tır (Şekil 7). Topululuğa giren diğer ağaç türleri doğu kayını (Fagus orientalis), Kafkas ıhlamuru (Tilia rubra), adi gürgen (Carpinus betulus) ve Anadolu kestanesi (Castanea sativa)’dir. Köprüköy’ün kuzeydoğusundaki orman parçacığının hakim ağacı Kafkas ıhlamuru (Tilia rubra), topluluğa karışan diğer türler ise doğu kayını (Fagus orientalis), kızılağaç (Alnus glutinosa ve Alnus barbata), adi gürgen (Carpinus betulus) ve Anadolu kestanesi (Castanea sativa)’dir. Hakim ağacın yine kızılağaç (Alnus glutinosa ve Alnus barbata) olduğu diğer bir orman kalıntısı Kocaköprü civarında yer alır (Şekil 7). Bu sahada bulunan diğer ağaç türleri; doğu kayını (Fagus orientalis), adi gürgen (Carpinus betulus), Anadolu kestanesi (Castanea sativa), Trabzon hurması (Diospyros lotus), adi fındık (Corylus avellana), Türk fındığı (Corylus colurna), mor çiçekli ormangülü (Rhododendron ponticum.), kızılcık (Cornus sanguinea), papaz külahı (Euonymus latifolia), keçi söğüdü (Salix caprea), taflan (Laurocerasus officinalis) ve yabani kiraz (Prunus avium.)’dır. Ayrıca Melezkur Köyü civarında dere tabanlarına yakın yerlerde Anadolu şimşiri (Buxus semperevirens) ortaya çıkar. İnceleme sahası doğal bitki örtüsünün esasını oluşturan kayın (Fagus orientalis) ormanları, Yücehisar Köyü güneyinden başlar ve Küçükdağ-Bilenköy-Hilal hattına kadar geniş alanlarda yayılış gösterir. Özellikle Hemşin Kasabası çevresinde orman vasfını kaybeden bazı kesimler dışında, kayın ormanları büyük bir gelişme içindedir. Kayın ormanları içindeki diğer bitkiler, aşağı seviyelerde adi gürgen (Carpinus betulus), Kafkas ıhlamuru (Tilia rubra), Anadolu kestanesi (Castanea sativa), kızılağaç (Alnus glutinosa ve Alnus barbata), meşe türleri içinde yağış isteği en fazla olan sapsız meşe (Quercus petrea), Istıranca meşesi (Quercus hartwissiana), yine ağaçlar içinde nem isteği yüksek beşparmak akcaağacı (Acer cappadocicum) gibi nemcil türler ile orman gülü (Rhododendron ponticum ve Rhododendron flavum), ayı üzümü (Vaccinium arctostaphylos), taflan (Laurocerasus officinalis) ve çoban püskülü (Ilex aquifolium) gibi kayın ormanlarının tipik ağaç katını oluşturan çalılardır. Yukarı seviyelerde ise, özellikle inceleme sahasında kayından sonra ikinci derecede önemli yer kaplayan ladin ormanlarıyla sınır bölgelerinde, kayın ormanları içinde yaygın ağaç türü olarak doğu ladini (Picea orientalis) dikkati çeker. İnceleme sahasında, orman vasfını kaybetmiş kayın topluluklarının yaygın olarak bulunduğu kesim Hemşin Kasabası çevresinde, özellikle Yaltkaya mevkiidir (Şekil 8). Buradaki kayın toplulukları içinde yaygın olan diğer bitki türleri; Kafkas ıhlamuru (Tilia rubra), Istıranca meşesi (Quercus hartwissiana), adi kızılağaç (Alnus gulutinosa) adi gürgen (Carpinus betulus), Anadolu kestanesi (Castanea sativa), keçi söğüdü (Salix capraea), Anadolu şimşiri (Buxus sempervirens), Trabzon hurması (Diospyros lotus), taflan (Laurocerasus officinalis), ayı üzümü (Vaccinium arctostaphylos), sarı çiçekli orman gülü (Rhododendron flavum.) ve seyrek olarak doğu ladini (Picea orientalis)’dir.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

R. Bozyiğit, H. Tunç

Şekil 7. Pazar-Gelinkaya Tepe Arasındaki Sahanın Bitki Kesiti

304

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

Doğu Karadeniz Bölümünde Hemşin-Modaçar

305

Şekil 8. Yerleşme Amacıyla Tahribata Uğramış Kayın Ormanı (Yaltkaya mevkii)

Araştırma sahasının, kayından sonra ikinci derecede alan kaplayan ormanlarını doğu ladini (Picea orientalis) oluşturur. Bu ormanlar kayın kuşağının sona erdiği, yaklaşık 900 metrelerden başlar, kabaca Küçükdağ-Akyamaç-BilenköyHilalköy hattı boyunca 1500 metrelik zirvelere kadar uzanır. Kayın ormanlarının 900 metrenin altındaki sahalarda, ladinlerin ise 900 metrenin üzerindeki sahalarda yayılış göstermesi, her ikisi de nemcil olan bu bitki türünden ladinlerin kayınlara oranla düşük sıcaklıklara daha dayanıklı olmasının sonucudur. Ladin ormanlarının ikinci derecede ağaç türünü doğu kayını (Fagus orientalis), adi kızılağaç (Alnus glutinosa), Anadolu kestanesi (Castanea sativa), Kafkas ıhlamuru (Tilia rubra) ve adi gürgen (Carpinus betulus) oluşturur. Topluluğa giren diğer türler, ayı üzümü (Vaccinium arttostaphyllos), Anadolu şimşiri (Buxus sempervirens), mor çiçekli orman gülü (Rhododendron ponticum) ve çoban püskülü (Ilex aquifolium)’dür. Hilal Köyü’nden itibaren arazi Hemşin Deresi ve kolları tarafından derince paraçalanmış olduğundan oldukça engebeli bir yapıya sahiptir. Havzanın yüksek kesimlerini (1000-1500 m) oluşturan bu kesimler, doğu ladin (Picea orientalis) ormanlarının en iyi gelişme gösterdiği yerlerdir.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

306

R. Bozyiğit, H. Tunç

SONUÇ Hemşin-Modaçar akarsu havzaları, Karadeniz’den itibaren Kaçkar Dağları’nın 1500 m yüksekliklerine kadar uzanmaktadır. Bu alan uygun iklim ve yer şekillerine bağlı olarak nemcil bitkilerin yetişmesi ve gelişmesinde en önemli faktör olmuştur. Sıcaklık şartlarının yüksek olduğu kıyı kesimler ile düşük olduğu iç kesimlerdeki alanlarda farklı bitki toplulukları ortaya çıkmıştır. Kaçkar Dağları’nın eteklerinde, Pazar ve çevresinde doğu kayını (Fagus orientalis) hakim iken, yüksek kesimlerde, doğu ladini (Picea orientalis) hakim duruma geçmektedir. Araştırma sahasına her mevsim yağış düşmektedir. Sahaya düşen yağışlar yıl içine dengeli bir şekilde dağılmakla beraber en fazla sonbahardadır. Ortalama 2300 mm yağış alan araştırma sahasında gür bir bitki örtüsü meydana gelmiştir. Araştırma sahasındaki vadiler boyunca kanalize olan kuzeydoğu yönlü rüzgârlar, özellikle ilkbahar ve yaz mevsimlerinde Karadeniz üzerinden gelen nemli hava kütlelerinin iç kesimlere sokulmasına neden olurlar. Sonbahar ve kış mevsimlerinde daha çok güneydoğu yönlü rüzgârlar; ilkbahar ve yaz mevsimlerinde ise kuzey, kuzeydoğu ve doğu yönlü rüzgârlar hâkimdir. Kaçkar Dağları’nın kuzey yamaçları boyunca deniz seviyesine kadar uzanan Modaçar-Hemşin akarsu havzaları, oldukça engebeli bir topoğrafyaya sahiptir. Araştırma sahasının 300 m. yükseltilere kadar olan doğal bitki örtüsü, yerleşme ve tarım alanları dolayısıyle, geniş ölçüde ortadan kaldırılmıştır. Yer yer ağaç türlerinden küçük topluluklar halinde kızılağaç (Alnus glutinosa ve Alnus barbata) ile Kafkas ıhlamuru (Tilia rubra) yer alır. Ikinci derecede ağaç türü olarak doğu kayını (Fagus orientalis), adi gürgen (Carpinus betulus), Anadolu kestanesi (Castanea sativa) dikkati çeker. Alt katta ise küçük meyveli Trabzon hurması (Diospyros lotus), barut ağacı (Frangula alnus), mor çiçekli ormangülü (Rhododendron ponticum.), kara mürver (Sambucus nigra) ve iğde (Elaeagnus) yaygındır. İnceleme sahası doğal bitki örtüsünün esasını oluşturan kayın (Fagus orientalis) ormanları, Yücehisar Köyü güneyinden başlar ve Küçükdağ-Bilenköy-Hilal hattına kadar geniş alanlarda yayılış gösterir. Özellikle Hemşin Kasabası çevresinde orman vasfını kaybeden bazı kesimler dışında, kayın ormanları büyük bir gelişme içindedir. Kayın ormanları içindeki diğer bitkiler; aşağı seviyelerde adi gürgen (Carpinus betulus), Kafkas ıhlamuru (Tilia rubra), Anadolu kestanesi (Castanea sativa), kızılağaç (Alnus glutinosa ve Alnus barbata), meşe türleri içinde yağış isteği en fazla olan sapsız meşe (Quercus petrea), Istıranca meşesi (Quercus hartwissiana), yine ağaçlar içinde nem isteği yüksek beşparmak akcaağacı (Acer cappadocicum) gibi nemcil türler ile orman gülü (Rhododendron ponticum ve Rhododendron flavum), ayı üzümü (Vaccinium Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

Doğu Karadeniz Bölümünde Hemşin-Modaçar

307

arctostaphylos), taflan (Laurocerasus officinalis) ve çoban püskülü (Ilex aquifolium) gibi kayın ormanlarının tipik ağaç katını oluşturan çalılardır. Araştırma sahasının, kayından sonra ikinci derecede alan kaplayan ormanlarını doğu ladini (Picea orientalis) oluşturur. Bu ormanlar kayın kuşağının sona erdiği, yaklaşık 900 metrelerden başlar, kabaca Küçükdağ-Akyamaç-BilenköyHilalköy hattı boyunca 1500 metrelik zirvelere kadar uzanır. Ladin ormanlarının ikinci derecede ağaç türünü doğu kayını (Fagus orientalis), adi kızılağaç (Alnus glutinosa), Anadolu kestanesi (Castanea sativa), Kafkas ıhlamuru (Tilia rubra) ve adi gürgen (Carpinus betulus) oluşturur. Topluluğa giren diğer türler, ayı üzümü (Vaccinium arttostaphyllos), Anadolu şimşiri (Buxus sempervirens), mor çiçekli orman gülü (Rhododendron ponticum) ve çoban püskülü (Ilex aquifolium)’dür. Kayın ormanlarının 900 metrenin altındaki sahalarda, ladinlerin ise 900 metrenin üzerindeki sahalarda yayılış göstermesi, her ikisi de nemcil olan bu bitki türünden ladinlerin kayınlara oranla düşük sıcaklıklara daha dayanıklı olmasının sonucudur. Hemşin-Modaçar akarsu havzaları, çoğunluğu nemcil bitki türlerinin oluşturduğu nemli ormanlarla kaplıdır. Bu sahalar üzerindeki nemli ormanların hakim elemanı doğu kayını (Fagus orientalis), yüksek kesimlerde ise doğu ladini (Picea orientalis)’dir. Bununla beraber bu türlerin yanında birçok nemcil ağaç ve ormanaltı çalı türü bulunmaktadır. Araştırma sahası bitki örüsü bakımından çok elverişli bir yapıda olmasına rağmen bu sahada bulunan bitkiler son zamanlarda insan müdahalesi sonucunda tahrip edilmektedir. Bu tahribat özellikle yerleşim yeri açmak, tarım arazileri elde etmek ve yol yapmak maksatıyla yapılmaktadır. Bu tahribatın derhal önlenmesi için gerek yöre insanına, gerekse de o yörede bulunan yetkililere önemli görevler düşmektedir. Eşsiz güzellikleri barındıran bu alanı korumanın ve geliştirmenin insani bir yükümlülük olduğu inancındayız.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

308

R. Bozyiğit, H. Tunç

KAYNAKLAR Anşin, R. (1983). Türkiye’nin Flora Bölgeleri ve Bu Bölgelerde Yayılan Asıl Vejetasyon Tipleri. Karadeniz Teknik Üniversitesi Dergisi, 6(2). Atalay, İ. (1983). Kuzeydoğu Anadolu’nun Vejetasyonu Üzerine Genel Bir Araştırma. Ege Coğrafya Dergisi, (1),14-39. Atalay, İ. (1994). Türkiye Vejetasyon Coğrafyası. İzmir: Ege Üniv.Basımevi. Aydın, A.,Yüksek, A. (1992), Abduş Gölü Vejetasyonu , İ.Ü.Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Bülteni, (9), 69-75. Avcı, M. (1998). Ilgaz Dağları ve Çevresinin Bitki Coğrafyası 1. (Bitki Örtüsünün Coğrafi Şartları). Coğrafya Dergisi, (6), 137-216. Avcı, M. (1998), Ilgaz Dağları ve Çevresinin Bitki Coğrafyası II. (Bitki Örtüsünün Coğrafi Dağılışı). Coğrafya Dergisi, (6), 275-344. Avcı, M. (1999). Ilgaz Dağları ve Çevresinde Doğal Bitki Örtüsü Üzerinde İnsanın Etkisi. Coğrafya Dergisi, (7), 209-228. Davis, P.H. (1965). Flora of Turkey and East Aegean Islandas. Edinburgh. Dönmez, Y. (1979). Koceli Yarımadasının Bitki Örtüsü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Coğrafya Enstitüsü Yayını. Dönmez, Y. (1979). Umumumi Kilimatoloji ve İklim Çalışmaları. İstanbul Üniversitesi.

İstanbul:

Dönmez, Y. (1985). Bitki Coğrafyası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Coğrafya Enst. Yay. Dönmez, Y. (1990). Trakya’nın Bitki Coğrafyası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Coğrafya Enstitüsü Yayını Engin, İ. (1992). Değirmendere-Yanbolu Deresi ve Harşit Çayı Arasındaki Sahanın Bitki Coğrafyası. Doktora Tezi. İstanbul: İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Efe, R. (1996). Yuntdağ ve Çevresinde Doğal Bitki Örtüsünün Ekolojik Şartları. Türk Coğrafya Dergisi, (31), 77-114. Güngördü, M. (1985). Güney Marmara Bölümü(Doğu Kesimi) Bitki Örtüsünün Coğrafi Şartları. Coğrafya Dergisi, (1), 77-94. Güngördü, M. (1993-1996). Güney Marmara Bölümü (Batı Kesimi) Bitki Örtüsünün Coğrafi Dağılışı. Coğrafya Dergisi, (4), 55-112. Güngördü, M. (1999). Büyük Menderes-Gökova Körfezi Arasındaki Sahanın Bitki Coğrafyası. İstanbul: Çantay Kitabevi.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

Doğu Karadeniz Bölümünde Hemşin-Modaçar

309

Günal, N. (1987). Gediz ve Büyük Menderes Arasındaki Sahanın Bitki Örtüsü Özellikleri. İ. Ü. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Bülten, 3(4), 93105. Günal, N. (1988). Urla Yarımadasında Doğal Bitki Örtüsü. İ. Ü. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Bülten, (5), 61-69. Günal, N. (1997). Türkiye’deki Başlıca Ağaç Türlerinin Coğrafi Yaylılşları, Ekolojik ve Florastik Özellikleri. İstanbul: Çantay Kitabevi. Garipoğlu (Farımaz), N. (1994), Tecer Dağı Çevresinde Bitki Örtüsünün Ekolojik Koşulları ve Step Problemi, Türk Coğrafya Dergisi, (29), 387407. Geveli, M. (1998). Bolu-Gerede Arasındaki Sahanın (Köroğlu Dağları ve Civarı) Bitki Coğrafyası. Doktora Tezi. İstanbul: İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Regel, C.Von. (1963). Türkiye’nin Flora ve Vejetasyonuna Genel Bir Bakış. (Çev. Boytop, A., Denizci, R.). İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi. Ünaldı, Ü.(1986). Marçal Dağlarının Bitki Örtüsü. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Walter, H. (1962). Anadolu’nun Vejatasyon Yapısı. İstanbul: İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları. Yalçın S. (1985). Batı Karadeniz Bölümü(Sakarya-Filyos Kesimi) Bitki Örtüsünün Coğrafi Dağılışı. Coğrafya Dergisi, (1), 47-76.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, Sayfa 293 -309, 2009

310

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 28, 2009